کارنامه‌ی احمد محمود، پنجاه سال آفرینش ادبی

گزارش یکصد و دومین نشست کتاب ماه ادبیات و فلسفه         

صد و دومین نشست کتاب ماه ادبیات و فلسفه به مناسبت بزرگداشت  سال روز درگذشت احمد محمود، به بررسی کارنامه‌ی فرهنگی این نویسنده اختصاص داشت. این نشست دوازدهم مهر ماه ۱۳۸۲در خانه‌ی‌کتاب برگزار شد و محمود معتقدی، صفدر تقی‌زاده، فیروز زنوزی جلالی و حمید عبداللهیان درباره‌ی وجوه گونانون کارنامه‌ی نویسندگی احمد محمود سخن گفتند. [متـن کامل گـزارش]


 محمود معتقدی

در ابتدای این نشست محمود معتقدی با بیان اینکه احمدمحمود حافظه‌ی تاریخی نسلی بود که آرمان‏های خویش را در کوره‏راه‏های حوادث روزگار آزموده بود، به بهانه‌ی بزرگداشت او قطعه شعری را برای حاضران در نشست، قرائت کرد.

صفدر تقی‌زاده
جایگاه محمود در عرصه‌ی ادبیات داستانی

احمد محمود توانست در داستان‏ها و رمان‏های خود، وقایع جنبش‏های اجتماعی و مبارزه‏های آزادی‏خواهانه‌ی دهه‌ی ۱۳۳۰ را به نحوی جان‌دار و مؤثر بیان کند. وی حدود پنجاه سال به آفرینش آثار داستانی پرداخت و تقریباً تمام زندگی خود را با پشتکار و تداوم کم‏نظیر، وقف نوشتن کرد. همه‌ی نوشته‏های او به استثنای دو فیلمنامه، فقط رمان و داستان کوتاه بود و هیج نوع مقاله، نقد ادبی یا شگرد داستان‏نویسی، از خود به جای نگذاشت. حاصل کار او چهارده رمان قطور و مجموعه‌ی داستان‏های کوتاه است که در تاریخ و گنجینه‌ی ادبیات فارسی و به ویژه ادبیات داستانی ما به یادگار خواهد ماند.

 

درونمایه‌ی آثار محمود

درونمایه‌ی آثار او بیش‌تر مسائل انسانی و اجتماعی‌ست و به ویژه محیط خطه‌ی جنوب و روزگار مردم آن‌جا و مبارزه‏های سیاسی مربوط به ملی شدن صنعت نفت را به نحوی ملموس و واقعی، در خلال داستان‏هایش توصیف کرده است. وصف او از زندان و زندانیان و شکنجه‌ی مبارزان سیاسی، از نمونه‏های برجسته‌ی این صحنه‏ها در ادبیات فارسی معاصر است. او هم‌چنین در آثار متأخر خود به مسائلی پرداخته که می‏توان آن‌ها را به نوعی تقابل سنت و مدرنیته یا زوال خانواده‏های اشرافی دانست.

نثر بخش اول رمان‏های او، پخته و سنجیده است و در آن‌ها به نگارش ویژگی‏های شهرهای اهواز و بندرلنگه می‏پردازد و مناسبات شهرنشینی و ساکنان متفاوت هر شهر را بررسی می‏کند و روابط طبقاتی و کارکرد نهادهای رسمی و نفوذ نظامیان را در آن‌ها به خوبی تحلیل می‏کند.

 

فیروز زنوزی جلالی

مقبولیت آثار محمود

یکی از دلایل اقبال به آثار محمود با توجه به حجم آن‌ها که در حوصله‌ی خواننده‌ی‌ امروزی نمی‏گنجد، این بود که محمود در آثارش بسیار شفاف عمل می‏کرد. او تجربیات خود و آن‌چه را واقعاً احساس کرده بود، در نهایت نیرومندی و با زبانی بسیار ساده بیان می‏کرد.

 

از هوشمندی‏های منحصر به فرد او این بود که زمانی که محمود می‏خواست همسایه‏ها را بنویسد، دقیقاً نقشه‌ی فعالیت‏های ادبی آینده‌ی خود را در ذهن داشت و این بسیار مهم است که نویسنده‏ای تکلیفش را با خود روشن کند که از چه مقطعی آغاز به کار کند و چه خط سیری را دنبال نماید. این ارتباطات در «همسایه‏ها»، زمین سوخته و داستان یک شهر به چشم می‏خورد و معلوم است که از ابتدا تکلیف نویسنده با خودش روشن است. نقطه عطف‏های تاریخی، مرکز ثقل داستان‏های محمود است. در «همسایه‏ها» این مسئله به چشم می‏خورد و آن نقطه عطف تاریخی، ملی شدن صنعت نفت است.

 

همچنین او از معدود نویسندگانی بود که از «همسایه‏ها» تا درخت انجیر معابد خودش بود. محمود هرگز خود را وارد دغدغه‏های فرم‏گرایی و صورت‏گرایی نکرد و حتی از فرم‏گرایی بی‏پایه، به شدت دلخور بود. او با اعتماد به نفس کامل ایستاده بود و خودش بود.

 

طنز در آثار محمود

یکی از شاخصه‏های نویسندگان بزرگ دنیا، طنز تلخ و گزنده‏ای است که در آثارشان به چشم می‏خورد. این طنز که بسیار هم پنهان است در جای‏جای آثار محمود به چشم می‏خورد. حتی در غم‏انگیزترین صحنه‏های آثار او، این رگه‌ی طنز به چشم می‏خورد.

 

 

حمید عبداللهیان

سیر داستان‌نویسی احمد محمود

احمدمحمود از جمله داستان‏نویسان تجربی است، چون بیش‌تر از تجربیات خودش و از نتایجی که در طول عمر داستان‏نویسی‏اش به دست آورد، استفاده کرد تا داستان‏های بعدی خود را بنویسد. اگر دوره‌ی داستان‏نویسی محمود را بررسی کنیم در آن نوسان‏های زیادی می‏بینیم و او از این حیث به صادق هدایت شبیه است. اولین داستان‏های او به اعتراف خودش، داستان‏های ضعیفی هستند و پس از زائری زیر باران، غریبه‏ها و پسرک بومی بود که شخصیت داستان‏نویسی احمد محمود با توجه به تجربیاتی که از قبل داشت، شکل گرفت و روی پای خود ایستاد.

 

احمد محمود در داستان‏نویسی همیشه رو به اوج حرکت می‏کرد، یعنی بهترین آثار او، آخرین کارهایش به شمار می‏آید. البته این حرکت رو به اوج، امری بسیار دشوار است، به خصوص اگر از اثری استقبال شود، نویسندگان همواره به تکرار آن قسمتی که مورد اقبال قرار گرفته، می‏پردازند اما احمد محمود خود را از تکرار رها کرده است.

 

گفت‌وگونویسی احمد محمود

گفت‌وگوهایی که احمد محمود می‏ساخت چندان با نثر او متفاوت نیست. به خصوص او در داستان‏های پیش از انقلاب، سعی می‏کرد گفت‌وگوهایی ساده نقل کند و از کلماتی که مرتبط با بیان و گفتار مردم جنوب بود، معمولاً استفاده نمی‏کرد. همچنین در آثار قبل از انقلاب او، خواننده با لغت خاصی مواجه نمی‏شود که او را با مشکل مواجه کند. گفتارهای آثار او گفتارهایی شهری شده و ساده هستند و یکی از دلایل شیرین‏نویسی و همه‏خوان بودن آثارش این است که سعی نمی‏کند تسلطش را بر لهجه‏های محلی خیلی نشان دهد و همین امر او را  از دیگر نویسندگانی که روی ادبیات بومی کار کرده‏اند، متمایز می‏کند.

 

اعمال داستانی شخصیت‏های داستانی احمد محمود

احمد محمود نویسنده‏ای تقریباً رئالیست بود و در میان آثارش اثر غیررئالیستی کم‌تر به چشم می‏خورد. او مبنای واقعیت را در نظر می‏گرفت و در ابتدای داستان شخصیت‏هایش را به خوبی معرفی می‏کرد. وقتی شخصیت‏هایش روی پای خود می‏ایستادند، بعد از آن بود که خود شخصیت‏ها راه می‏افتادند و داستان را ادامه می‏دادند؛ ‌در داستان‏های او هیچ وقت احساس نمی‏شود که نویسنده شخصیت‏ها را وادار به کاری می‏کند. به همین جهت در مجموعه‌ی داستانی او معمولاً شخصیتی غیرطبیعی به چشم نمی‏خورد.

 

تکنیک‏های داستان‌نویسی محمود

محمود در داستان‏نویسی شگردهای خاصی داشت. در قسمت‏هایی خیلی زیاد از این تفنن‏ها استفاده می‏کرد و گاهی چندان به آن‌ها توجهی نداشت. زاویه‌ی دید داستان‏های او از «همسایه‏ها» به بعد تحول زیادی نیافت. او بعد از «همسایه‏ها» به کمال داستان‏نویسی‏ای که می‏خواست، دست یافت و بعد از آن به زاویه‌ی دید دست نزد. هر چند در داستان‏های آخر خود می‏خواست دخل و تصرفی در ساخت داشته باشد اما چندان موفق نبود. البته خودِ محمود چندان به ساخت اعتقادی نداشت و بیش‌تر توجهش معطوف به این امر بود که داستان‏هایش به دل بنشینند.