داغون یا داغان؟

امشب از گفت‌وگوی بین دوست زبان‌شناسم خداداد رضاخانی و یوسف سعادت آموختم که داغان را اگر داغون هم بنویسید، نادرست نیست و چه بسا صورتِ «داغون» به اصل آن در زبان ترکی نزدیک‌تر باشد.

برخلاف نظر دکتر معین که در پانوشت لغت «داغینه» در برهان قاطع آمده و آن‌چه در دهخدا اشاره شده (داغان در تداول مردم تهران)، داغون از مصدر داغیلماق ترکی است که بعداً به‌صورت افراطی تصحیح و در لغت‌نامه‌ها ثبت شده است. در ترکی لغت daγïn وجود دارد که حرف صدادار میانه‌ی آن در فارسی اغلب با «و» نشان داده می‌شود، در صورتی که صدایی است بین -ی و -و. اصطلاح «درب و داغون» هم که همان تغییرشکل‌یافته‌ی «دارما داغین» ترکی است.

با این وصف، نویسندگان و ویراستاران لازم نیست داغون را صورت شکسته‌ی «داغان» تصور کنند و آن را در متون اصلاح کنند، مگر این‌که متن روایی باشد و از زبان مثلاً یک گیلانی باشد که در لهجه‌شان کلمه‌هایی مثل نان و باران و نشان و داغان و… را در محاوره نیز دقیقاً به همین صورت ادا می‌کنند.

یک نظر متفاوت درباره‌ی داغان و داغون

مهرداد آهنخواه: این متن توسط یک فارس‌زبان نوشته شده و به یک نکته‌ی بسیار مهم توجه نکرده است:
اگر «داغان» را نادرست بدانیم، «داغون» هم نادرست است و میزان دوری هر دو واژه از واژه‌ی اصلی یکی است. می‌پرسی چرا؟ در نزدیکی خانه‌مان یک بقالی هست که نام خود را گذاشته: سوپر مارکت تانیش. هر بار من این واژه را Taniesh تلفظ می‌کنم (ie را i با اوملات {i با دو نقطه روی آن} تلفظ کن، مثل آلمانی‌زبان‌ها)، داد همسر فارس‌زبانم بلند می‌شود که: بگو Tanish!

همین نشان می‌دهد وقتی صدایی که در فارسی نیست وارد این زبان می‌شود، تلفظ آن به یک سمت می‌چرخد و آن سمت همان است که به آن لهجه می‌گوییم. یعنی اگر یک فارس‌زبان بخواهد ترکی حرف بزند، همه‌ی ie ها را i تلفظ می‌کند.

این همه پرگویی کردم که بگویم: «داغین» درست است و «داغون» و «داغان» هر دو به یک اندازه نادرستند.
اما شاید بد نباشد خاطره‌ای تعریف کنم و یادی کنم از داریوش خواننده‌ی محبوب نسل «جوان» (جوان‌های دهه‌ی ۵۰، یعنی ۴۰ – ۵۰ سال پیش و شاید هم جوان‌های امروز) که سال‌ها پیش با رادیو بی‌بی‌سی یا امریکا مصاحبه می‌کرد و از دوران کودکی و نوجوانی‌اش در ارومیه (که در زمان او رضائیه بود) می‌گفت و تا به این‌جا رسید: «…مدرسه داغان شده بود…» که صد البته منظورش کن‌فیکون شدن مدرسه نبود. او ترجمه‌ی تحت‌لفظی از واژه‌ی ترکی «داغیلمیشدی» را بیان می‌کرد، به معنی اینکه مدرسه تعطیل شده بود و دانش‌آموزان در حال پراکنده شدن از اطراف مدرسه (تعجب نکن؛ واژه‌های ترکی همین‌قدر معنی دارند و در فارسی باید با جمله یا حتی پاراگراف آن‌ها را ترجمه کرد.) که این هم نشان می‌دهد «خود ترک‌ها بیش‌تر داغان را به کار می‌برند» و شاید بیش‌ترین حق را داشته باشند تا تعیین کنند که واژه‌ای که تعلق به خودشان دارد، چگونه تلفظ شود.
زیاده عرضی نیست، به قول صمد بهرنگی: سن ساغ من سلامت!

توضیح دکتر اسماعیل سعادت در این باره:

داغون یا داغان یا هر طور دیگری که مردمانی وام‌واژه‌ها را تلفظ کنند، بی‌گمان درست است. در ترکی به «روزه» می‌گوند اُرُج که وام‌واژه‌ای از یکی از زبان‌های ایرانی شمال‌غربی و یا شاید ایرانی شرقی است؛ بسنجید با revje در تاتی جنوبی. اُ در آغازِ این تلفظِ ترکی بعداً و در ترکی به آن اضافه شده، زیرا بسیاری از گویشوران زبان ترکی نمی‌توانسته‌اند واژه‌ای را با حرف r آغاز کنند.

به همین ترتیب، می‌بینیم که خیلی از ترکی‌زبانان نام «رضا» را «ایرضا» تلفظ می‌کنند. تلفظ‌های اُرُج و ایرضا غلط نیستند، بلکه حسب قواعد دستگاه آوایی زبان وام‌گیرنده پدید آمده‌اند. داستان داغین و tanïš هم مانند اُرُج و ایرضا است، یعنی همان‌طور که تلفظ‌های ترکی اُرُج و ایرضا درست‌اند، تلفظ‌های فارسی داغون و تانیش هم بی‌گمان درستند.