نوع علاقه‌مندی دانشجویان به مطالعه‌ی ادبیات داستانی
□محمدحسن شهسواری
شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا در “رساله عهدیه” خود با خدایش پیمان می‌بندد هرگز افسانه‌های هرزه نخواند زیرا که آنان، مسموم و آلوده و رهزن درست‌اندیشی‌اند.
پس از گذشت هزار سال از پیمان محکم شیخ‌الرئیس هنوز بخش عظیمی از مردم، نگاه‌شان به ادبیات داستانی چنین است. توجه‌برانگیزتر آن که قاطبه‌ی اهل فضل و اندیشمندان وطنی نیز به این مقوله از همین دیدگاه می‌نگرند.
اما چرا مطالعه‌ی ادبیات داستانی مهم است؟
الف- ادبیات داستانی به‌عنوان یک اثر مکتوب
با اختراع گوتنبرگ و گسترش متن مکتوب، نوع ارتباط بشر از شفاهی به کتبی تغییر یافت. اگر تا قبل از این، بشر برای کسب اطلاعات نیاز به حضور در جمع و دریافت آن از منبع شفاهی داشت، در این دوران منبع اصلی دریافت اطلاعات، متن شد. اکنون انسان نیاز به انزوا داشت زیرا مطالعه، سکوت را می‌طلبید. پس فردگرایی گسترش یافت و انسان از از حالت پاره‌ای از قبیله درآمد و هر فرد خود قبیله‌ای شد. این تغییر عظیم با گسترش مطالعه به‌وقوع پیوست که در نتیجه‌ی آن یک انسان فرهیخته یک انسان مطالعه‌گرشد.
اما از آن‌جایی که بیش‌تر افراد در غالب موارد مطالعه را با داستان، به‌عنوان جذاب‌ترین شکل مکتوب شروع می‌کنند، اهمیت این نوع متن روزبه‌روز بیش‌تر شد. حتا متن‌های مذهبی که پرخواننده‌ترین متن‌ها هستند، سرشار از داستان‌ها و حکایت‌ها هستند. پس قصه و داستان به سبب تشویق افراد به مطالعه دارای اهمیت درجه اولی شد که برنامه‌ریزان فرهنگی در کشورهای توسعه یافته به آن توجه خاصی دارند.
ب- ادبیات داستانی به‌عنوان محصول مدرن جامعه
اگر “دن کیشوت” را برگشتگاه هنری بدانیم که “رمان” نام گرفت و بعدها داستان کوتاه از دل آن بیرون آمد، باید به تبعات آن هم گردن بگذاریم. افقی که رنسانس و جنبش اصلاح مذهب دربرابر انان اروپایی گشود، احتیاج به مصالح کارامدتر وبه‌روزتری داشت. اگر تا آن زمان بن‌مایه‌ی فعالیت‌های بشری خدمت به کلیسا بود، از آن پس به‌مرور انسان می‌توانست چیز دیگری جایگزین آن؛ نفع شخصی. و این یعنی حضور پررنگ‌تر انسان در عرصه‌ی هستی. بی‌سبب نیست که رمان یک هنر کاملا مدرن و پساقرون وسطایی‌ست، چون انسان وتمایلات و ارزش‌های او را دربرمی‌گیرد. در رمان و داستان کوتاه، انسان محور همه‌چیز است. آن هم نه به‌عنوان یک مفهوم بلکه به عنوان یک مصداق. فهم رمان از انسان کاملا با فهم علوم از انسان متفاوت است. علوم از جمله فلسفه، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و… انسان را به‌عنوان یک موضوع مورد مطالعه نگاه می‌کنند، اما رمان انسان را نه به‌عنوان یک موضوع بلکه به عنوان یک موضع نگاه می‌کند؛ یعنی حضوری که می‌تواند منشاء اثر باشد. به همین علت است که هیچ رمان یا داستان کوتاه برتری را نمی‌توانید سراغ بگیرید که دربست در خدمت ایسم یا مکتب خاصی قرار گرفته باشد. حتا اگر دایره‌ی نگاه‌مان را وسعت ببخشیم، هیچ عنصر هنری (زبان، روایت، تقارن و…) هم نمی‌تواند به تمامی این دو را در خدمت خود درآورد.
به‌عنوان یک نویسنده هموراه این مسئله برایم مطرح بود که خوانندگان ایرانی به چه رمان‌هایی علاقه دارند؟ این، دست‌کم برای من که مخاطب را مهم می‌دانم، می‌توانست یاری‌رسان باشد. به همین خاطر از اصول روش تحقیق کمک گرفتم و این مسئله را در سطح قابل قبولی، منتها در میان دانشجویان بررسی کردم. البته اصل تحقیق، دویست تا سیصد صفحه بود که خلاصه‌ای از آن در شماره‌ی ۴۴ ماهنامه‌ی ادبیات و فلسفه چاپ شد. حالا که چند وقتی‌ست پنجره‌ی پشتی خوابگرد راه افتاده و علاقه‌مندان هم با جدیت با آن برخورد کرده‌اند، خلاصه‌‌ی کوتاه دیگری از آن تحقیق را برای مطالعه‌ی اهالی ادبیاتِ وبگرد در این‌جا می‌آورم. اما پیش از ذکر برخی نتایج بد نیست به چند نکته توجه کنید:
۱- ممکن است این سوال پیش آید که چرا این تحقیق تنها درمیان دانشجویان صورت گرفته؟ دراین که در شرایط کنونی کشورمان، دانشگاه به‌عنوان نهایی‌ترین آرزوی جوانان درامده شکی نیست. تقریبا بیش‌تر استعدادهای خوب کشور به سمت این نهاد علمی و فرهنگی کشیده می‌شوند. پس با بررسی نوع و میزان آثار مطالعه شده توسط این قشر، می‌شود حدود سطح مطالعه در جامعه را حدس زد؛ آن هم در مرتبه‌ای قابل قبول از لحاظ طبقه‌ی اجتماعی.
۲- این تحقیق در سال تحصیلی ۷۹-۱۳۷۸ میان ۵۰۰ دانشجو (۲۵۰زن و ۲۵۰مرد) از ۱۲مرکز دانشگاهی تهران صورت گرفته.
۳- در متن کامل تحقیق، سوال‌های زیادی مطرح شده اما در این‌جا تنها پاسخ به دو سوال محبوب‌ترین نویسنده (خارجی و ایرانی) و محبوب‌ترین رمان (خارجی و ایرانی) آورده می‌شود.
۴- امتیازدهی به پاسخ‌ها به این صورت بود که به انتخاب اول هر پاسخ‌دهنده ۳ امتیاز داده شده، به انتخاب دوم ۲ امتیاز و به انتخاب سوم ۱ امتیاز.
۵- درمجموع، میزان مشارکت زنان نسبت به این دو سوال ۹۰درصد و مردان ۷۲درصد بود. با این وصف طبیعی‌ست که نتایج حاصل از این دو پرسش به سمت سلیقه‌ی ادبی زنان میل کند.
آثار محبوب داخلی از دیدگاه زنان دانشجو
————————————————–
۱- بامداد خمار ۱۷۶ امتیاز
۲- پنجره ۱۰۸ امتیاز
۳- سووشون ۶۶ امتیاز
۴- کلیدر ۴۶ امتیاز
۵- مدیر مدرسه ۱۷ امتیاز
۶- جزیره سرگردانی – شب سراب ۱۶ امتیاز
۷- آتش بدون دود ۱۵ امتیاز
۸- بوف کور ۱۴ امتیاز
۹- دالان بهشت ۱۳ امتیاز
۱۰- چشم‌هایش ، تاوان عشق ۱۱ امتیاز
۷ اثر محبوب داخلی از دیدگاه مردان دانشجو
————————————————–
۱- بوف کور ۵۹ امتیاز
۲- کلیدر ۵۸ امتیاز
۳- سووشون ۳۳ امتیاز
۴- بامداد خمار ۲۱ امتیاز
۵- مدیر مدرسه ۱۸ امتیاز
۶- شازده احتجاب ۱۷ امتیاز
۷- چشم‌هایش ۱۳ امتیاز
<< به لحاظ عدم استقبال مردان در این زمینه و نیز پراکندگی آرا، از هفتمین اثر داخلی به بعد، امتیازها به‌گونه‌ای بود که ذکری از آن‌ها به میان نیامد.
۱۰ اثر داخلی محبوب از دیدگاه کل دانشجویان
————————————————–
۱- بامداد خمار ۱۹۷ امتیاز
۲- پنجره ۱۱۶ امتیاز
۳- کلیدر ۱۰۴ امتیاز
۴- سووشون ۹۹ امتیاز
۵- بوف کور ۷۳امتیاز
۶- مدیر مدرسه ۳۵ امتیاز
۷- چشم‌هایش ۲۴امتیاز
۸- آتش بدون دود ۲۱ امتیاز
۹- جزیره سرگردانی ۱۸امتیاز
۱۰- شازده احتجاب ۱۷امتیاز
۱۰نویسنده‌ی محبوب داخلی از دیدگاه زنان دانشجو
————————————————–
۱- فهیمه رحیمی ۱۳۷ امتیاز
۲- سیمین دانشور ۹۳امتیاز
۳- جلال آل‌احمد ۷۲ امتیاز
۴- نسرین ثامنی ۵۳ امتیاز
۵- صادق هدایت ۵۲ امتیاز
۶- محمود دولت‌آبادی ۳۹ امتیاز
۷- فتانه حاج‌سیدجوادی ۳۵ امتیاز
۸- نادر ابراهیمی ۱۸ امتیاز
۹- زهرا اسدی ۱۷ امتیاز
۱۰- بزرگ علوی ۱۵ امتیاز
۱۰نویسنده‌ی محبوب داخلی از دیدگاه مردان دانشجو
————————————————–
۱- صادق هدایت ۱۳۲امتیاز
۲- جلال آل‌احمد ۸۲ امتیاز
۳- محمود دولت‌آبادی ۶۳ امتیاز
۴- فهیمه رحیمی ۳۹ امتیاز
۵- سیمین دانشور ۳۸ امتیاز
۶- هوشنگ گلشیری ۲۹ امتیاز
۷- محمدعلی جمالزاده ۲۲ امتیاز
۸- نسرین ثامنی ۲۱ امتیاز
۹- نادر ابراهیمی ۱۶ امتیاز
۱۰- بزرگ علوی ۱۴ امتیاز
نویسندگان محبوب داخلی از دیدگاه کل دانشجویان
————————————————–
۱- صادق هدایت ۱۸۴امتیاز
۲- فهیمه رحیمی ۱۷۶امتیاز
۳- جلال آل‌احمد ۱۵۴امتیاز
۴- سیمین دانشور ۱۳۱ امتیاز
۵- محمود دولت‌آبادی ۱۰۱ امتیاز
۶- نسرین ثامنی ۷۴ امتیاز
۷- فتانه حاج‌سیدجوادی ۴۵ امتیاز
۸- نادر ابراهیمی ۳۴ امتیاز
۹- بزرگ علوی- محمدعلی جمالزاده- هوشنگ گلشیری ۲۹ امتیاز
۱۰- ر. اعتمادی ۲۴ امتیاز
آثار خارجی محبوب زنان دانشجو
————————————————–
۱- بربادرفته ۱۵۳ امتیاز
۲- پیمان ۵۲ امتیاز
۳- دزیره ۵۱ امتیاز
۴- ربه کا ۳۳امتیاز
۵- کیمیاگر ۲۹امتیاز
۶- مرغان شاخسار طرب ۲۸ امتیاز
۷- بلندی‌های بادگیر- بینوایان ۲۴ امتیاز
۸- جین ایر ۲۲امتیاز
۹- خرمگس ۱۸ امتیاز
۱۰- جان شیفته ۱۷ امتیاز
آثار خارجی محبوب مردان دانشجو
————————————————–
۱- بینوایان ۴۴امتیاز
۲- برباد رفته ۴۲ امتیاز
۳- کیمیاگر ۳۲ امتیاز
۴- صدسال تنهایی ۲۱ امتیاز
۵- جنگ و صلح ۲۰ امتیاز
<< به لحاظ عدم استقبال مردان در این مرحله و نیز پراکندگی آرا، آثار بعد از پنجمین اثر امتیاز قابل توجهی نداشتند.
آثار خارجی محبوب از دیدگاه کل دانشجویان
————————————————–
۱- بربادرفته ۱۹۵ امتیاز
۲- بینوایان ۶۸ امتیاز
۳- کیمیاگر ۶۱ امتیاز
۴- پیمان ۵۷ امتیاز
۵- دزیره ۵۴ امتیاز
۶- ربه کا ۳۸امتیاز
۷- مرغان شاخسار طرب ۳۱ امتیاز
۸- بلندی‌های بادگیر ۳۰امتیاز
۹- جنگ‌وصلح- صدسال تنهایی ۲۸ امتیاز
۱۰- جین ایر ۲۵ امتیاز
۱۰نویسنده‌ی خارجی محبوب زنان دانشجو
————————————————–
۱- دانیل استیل ۱۴۰ امتیاز
۲- پائولو کوئیلو ۸۱ امتیاز
۳- ویکتور هوگو ۶۶ امتیاز
۴- مارگارت میچل ۵۵ امتیاز
۵- آگاتا کریستی ۴۹ امتیاز
۶- رومن رولان ۳۵ امتیاز
۷- ژول ورن ۳۴امتیاز
۸- چارلز دیکنز ۳۲ امتیاز
۹- سیدنی شلدون ۲۹ امتیاز
۱۰- الکساندر دوما ۲۸ امتیاز
۱۰نویسنده‌ی خارجی محبوبِ مردان دانشجو
————————————————–
۱- ژول ورن ۶۵امتیاز
۲- ویکتور هوگو ۶۲ امتیاز
۳- پائولو کوئیلو ۶۰ امتیاز
۴- میلان کوندرا ۴۱ امتیاز
۵- لئون تولستوی ۳۹ امتیاز
۶- آگاتا کریستی ۳۷ امتیاز
۷- فئودور داستایوفسکی ۲۹ امتیاز
۸- الکساندر دوما ۲۴ امتیاز
۹- گابریل گارسیا مارکز ۲۳ امتیاز
۱۰- اونوره دوبالزاک ۲۰امتیاز
۱۰نویسنده‌ی خارجی محبوب از دیدگاه کل دانشجویان
————————————————–
۱- دانیل استیل ۱۵۹ امتیاز
۲- پائولو کوئیلو ۱۴۱ امتیاز
۳- ویکتور هوگو ۱۲۸ امتیاز
۴- ژول ورن ۹۹ امتیاز
۵- آگاتا کریستی ۸۶ امتیاز
۶- مارگارت میچل ۶۸ امتیاز
۷- لئون تولستوی ۶۳ امتیاز
۸- میلان کوندرا ۶۰ امتیاز
۹- فئودور داستایوفسکی ۵۶ امتیاز
۱۰- الکساندر دوما ۵۲ امتیاز
نکاتی چند
نباید از برخی نتایج این تحقیق شگفت‌زده شد، افسوس خورد و یا آن را نشانه‌ی سقوط فرهنگی دانست. در همه‌ی جوامع، کمابیش، ثقل اصلی مطالعه روی کتاب‌های همه‌فهم است؛ ضمن این که اگر به مورد الف یعنی “ادبیات داستانی به‌عنوان یک متن مکتوب” توجه شود، مطالعه‌ی هر نوع داستان و رمانی مفید است. مدها به هرحال وجود دارند. یادمان نمی‌رود در دهه‌ی شصت، تبِ کارلوس کاستاندا جامعه‌ی کتاب‌خوان را فراگرفته بود، ولی اکنون در آستانه‌ی دهه‌ی هشتاد، از میان پانصد دانشجوی جامعه‌ی آماری تحقیق، تنها یک نفر به او اشاره کرده.
خوب یا بد، این نمایه‌ای‌ست از نوع علاقه‌مندی دانشجویان نسبت به میراث گرانقدر شهرزاد قصه‌گو. اگر آن را نمی‌پسندیم و نشانه‌ی ضعف فرهنگی می‌دانیم، باید در رفع آن بکوشیم؛ همه و همه، مسئول و ناشر و نویسنده و منتقد و اندیشمند فرقی نمی‌کند.همه‌ی ما برآمده از فرهنگ این خاک هستیم. اگر میراث‌بر اوج‌ها و غنای آن هستیم، پس در چاره‌ی فرودها و فقر آن نیز بکوشیم.
بدون نظر