«شهربندان» معادل فارسی واژه‌ی «لاک‌داون» در انگلیسی

شهربندان یا طرح جامع محدودیت‌هایی کرونایی؟

رضا شکراللهی: در روز گار کرونا که هنوز هم شیره‌ی مغز ما ناتوان است از هضم آواری که بر سر همه‌ی ما ریخت و باورمان نمی‌شود هنوز که می‌شد این‌طور ترسان و تنها و آدم‌گریز هم زندگی کرد – و کردیم و شد -، طبیعی است که کلمه‌ی انگلیسی Lockdown (لاک‌داون) را فرهنگ لغت کالینز به‌عنوان واژه‌ی سال ۲۰۲۰ جهان انتخاب کرده باشد.

به‌تعریف کالینز، لاک‌داون یا همان شهربندان یعنی «اِعمال محدودیت‌های سختگیرانه بر دسترسی به مکان‌های عمومی و سفرها و تعاملاتِ اجتماعی».

کالینز در وبلاگ وب‌سایتش نوشته است که واژه‌ی لاک‌داون را فرهنگ‌نویسان در طی سال ۲۰۱۹ حدود ۴ هزار بار ثبت کرده بودند، اما از ابتدای سال ۲۰۲۰ تا کنون این رقم از ۲۵۰ هزار بار گذشته است. به‌قول مشاور محتوای زبانی فرهنگ واژه‌ی کالینز، زبان که بازتابی از دنیای پیرامون ماست، در سال ۲۰۲۰ تحت سلطه‌ی یک همه‌گیری جهانی بوده و کلمه‌ی لاک‌داون چکیده‌ی تجربه‌ی مشترک میلیاردها انسانی است که به‌خاطر مهار ویروس کرونا مجبور شده‌اند زندگی روزانه و عادی خود را محدود کنند.

البته در ایرانِ ما، دولت و حکومت، ظاهراً به‌دلیل ناتوانی در حمایت مالی از کسانی که بر اثر شهربندان دچار آسیب می‌شوند، از اجرای شهربندان یا دست‌کم اجرای شکلِ درست و مؤثر آن تا امروز که طفره رفته است، اما محدودیت‌های رفت‌وآمدی ناشی از این ویروس تاج‌دار و انواع پیامدهای آن تنها نقمت مشترکی است که امروزه همه‌ی آدمیان در هر نزدیکستان و دورستانی با آن مواجه‌اند؛ گیرم یکی کمتر و یکی بیشتر، یکی بلازده‌تر و یکی بلانزده‌تر. فعلاً آسمان همه‌جا به‌رنگ کروناست و صحبت شهربندان و قرنطینه و محدودیت و لاک‌داون سکه‌ی رایج روزگار در جهان.

استفاده از واژه‌ی لاک‌داون در انگلیسی به‌جای قرنطینه، ظاهراً و در ابتدا، جنبه‌ی سیاسی داشته، اما اکنون دیگر لاک‌داون، به‌رغم کاربردهای دیگرِ آن در زمینه‌های دیگر، در معنای «اِعمال محدودیت‌های سختگیرانه بر دسترسی به مکان‌های عمومی و سفرها و تعاملاتِ اجتماعی» نیز واژه‌ای است جاافتاده و رایج و پذیرفته.

در فارسی هم، تا چندی پیش، مسئولان و رسانه‌ها با واژه‌ها و ترکیب‌هایی چون «محدودیت رفت‌وآمد» و «تعطیلی» و «تعطیلی سراسری» و «قرنطینه» و نظایر این‌ها امورشان را می‌گذراندند. اما بحران که بالا گرفت و حرف شهربندانِ مراکز استان‌ها ازجمله تهران که به میان آمد، تازه ولوله شد که خب، لاک‌داون را چه بگوییم.

یکی مثل روزنامه‌ی «شهروند» برداشت کلمه‌ی «لاک‌داون» را قلنبه چپاند توی تیترِ یک و خیال خودش را راحت کرد. دولت هم سرآخر موقع اجرای «شهربندان» اسمش را گذاشت «طرح جامع محدودیت‌های کرونایی»، هرچند در اجرا باز هم تبدیل شد به همان شیر بی یال و دم و اشکمی که عاقبتِ هر چیز ضروریِ درست‌ودرمان در امروزِ ایران است.

القصه، پای «لاک‌داون» که به میان آمد، در توئیتر پرسیدم از دیگران که پیشنهادشان چیست برای برابرنهاد فارسی آن. نزدیک به شصت پیشنهاد دریافت کردم، بیشترشان جدی و چندتایی هم شوخی.

چند پیشنهاد بود که طرفداران بیشتری داشت، ازجمله «شهربست، شهربند، دربندان، شهربندان». واژه‌های خلاقانه‌ی کم‌طرفداری چون «بستاسری» هم پیشنهاد شده بود. بهترین‌ها را با برخی همکاران و دوستانم که اهل فن‌اند (به‌طور خاص یوسف سعادت، سایه اقتصادی‌نیا و هومن عباسپور) در میان گذاشتم و نتیجه شد «شهربندان».

چرا شهربندان؟

یکی از گروه‌های مشتق از پیوستنِ پسوندِ «ان» به ستاکِ حال و اسم، اسم‌های مرکبی است که بر زمان وقوع یک رویداد یا نوعی مراسم دلالت می‌کند. به‌تعبیر علاءالدین طباطبایی در کتاب «فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی»، این نوع اسم را می‌توان «اسم رویداد» نامید؛ مانند حنابندان، برگ‌ریزان، یخ‌بندان، آشتی‌کنان، جهازبران، ختنه‌سوران و… که همه‌شان در محاوره‌ی فارسی مرکز با «ون» هم استفاده می‌شود: حنابندون، برگ‌ریزون، آشتی‌کنون و…

با این وصف و تعریف، «شهربندان» را می‌توان به‌گونه‌ی اختصاصی اطلاق کرد بر «اِعمال محدودیت‌های سختگیرانه بر دسترسی به مکان‌های عمومی و سفرها و تعاملاتِ اجتماعی» که خود یک «رویداد» است. در صورت استفاده‌ی رسانه‌ها از آن، بخت پذیرش شهربندان در میان فارسی‌‌زبانان نیز کم نیست چون بسامد قیاسی آن بسیار است و ذهن فارسی‌گوی معاصر انس پیشینی دارد با ساخت‌های ختم‌شده به «ان»، بی‌آن‌که بداند از نظر دستوری چگونه ساختی است یا نامش چیست.

شهربندان واژه‌ای تازه نیست و در گذشته در کنار «شهربند» و «دربندان» به‌معنای «محاصره» کاربرد داشته است، اما به‌اندازه‌ای مهجور شده که بتوان آن را در معنای اختصاصی تازه‌ای به کار گرفت. حتا تلاش یکی دو دهه پیشِ زنده‌یاد محمدعلی سپانلو برای زنده کردن این واژه هم نتیجه‌بخش نبود وقتی ترجمه‌اش از نمایشنامه‌ی مشهور به «حکومت نظامیِ» آلبر کامو را با عنوان «شهربندان» منتشر کرد.

اکنون که همه‌ی جهان تشریف‌فرمایی واکسن کرونا را انتظار می‌کشد و مردم ایران هم به‌جای خبرهای خوشِ هسته‌ایِ سابق و خبرهای خوشِ ارزانیِ لاحق، چاره‌ای ندارند جز این‌که فقط چشم‌به‌راه خبرهای خوشِ واکسنی بمانند، دست‌کم می‌توان لاک‌داون را در فارسی «شهربندان» نامید و در دل احساس کرد که آخیش، از انبوه معضلات برآمده از کرونا که بر سرمان آوار شده، حداقل این مشکل را حل کردیم!