رضا شکراللهی: ما مردمی هستیم ضرب‌المثل‌زده؛ همان‌قدر که جوک‌زده و سیاست‌زده و تاریخ‌زده و فرهنگ‌زده و دیگرچیزهازده. الی ماشاءالله ضرب‌المثل عامیانه و ادیبانه داریم که خوشبختانه هیچ مرگ‌شان هم نمی‌شود. تا ضرب‌المثلی می‌خواهد در سکوت و آرامش از حافظه‌ی ملت بگریزد، حادثه‌ای سیاسی یا اجتماعی یقه‌اش را می‌گیرد و آن را می‌نشاند سر جایش. در بروز انواع حوادث سیاسی و اجتماعی و اخیراً قضایی هم که هیچ کم نداریم. خبر و واقعه پشتِ خبر و واقعه. شکر خدا یکی هم از یکی هول‌آورتر یا عجیب‌تر!
تا می‌آییم استعفای اجباری و فرارگونه‌ی معاون محیط زیست را هضم کنیم و از ضرب‌المثل‌هایش خلاص شویم، خبر می‌رسد “دنبال سعید مرتضوی هستند ولی گیرش نیاورده‌اند.” تا می‌آییم از حاشیه‌های این گیرنیاوردن خلاص شویم، خبر می‌رسد مومیایی رضاشاه پیدا شد و قاضی محبوب سابق (!) را در ویلایی در شمال بازداشت کرده‌اند. و تیتر اندر تیتر است که انواع شبکه‌های مجازی را می‌نوردد که: گهی پشتِ زین و گهی زین به پشت. هرچند، چه سود که درشتیِ این سرای سپنج را نمی‌توان توی چشم هر پشتِ‌زین‌نشسته‌ای فرو کرد، به‌خصوص اگر ژن خوب داشته باشد یا پشتش گرم باشد به‌گونه‌ای که مپرس.
غصه‌ی این قصه فقط این نیست؛ این هم هست که این بیت منسوب به فردوسی را اشتباه هم می‌گویند و می‌نویسند. در نسبتِ موجود میان آدم و زین، آدم یا پشتِ زین می‌نشیند یا زین را به پشتش می‌گذارد و می‌شود چارپا. این‌که به‌اشتباه یک «به» می‌اندازند وسطِ آن و می‌گویند ‘گهی پشت «به» زین و گهی زین به پشت’ جدا از اشکال وزنی که ایجاد می‌کند، حالت سومی را تداعی می‌کند که خیلی غریب است؛ این‌که کسی «به» زین پشت کند. یعنی برود روی چارپا و پشتش را بچسباند به زین و لنگ‌هایش در هوا بماند. نمی‌شود خب! در این بیت، پشتِ اول متعلق است به زین. ترکیب اضافی است. وقتی «به» را اضافه می‌کنیم، هم وزن شعر را خراب می‌کنیم هم معنای آن را دگرگون و خنده‌دار.
مگر این‌که در مورد سعید مرتضوی استثنا قائل شویم و، آن‌جور که او در همه‌ی این سال‌ها چنین بی‌قید‌وبند و حیرت‌آور جولان داد و با مواد قانونی بی‌ربط کله‌معلق زد، او را در دوران سواره‌بودنش به همین شکل عجیب تصور کنیم: آدمی که حتا وقتی پشت زین هم بود، مثل آدم ننشسته بود؛ پشتش را کرده بود به زین و لنگ‌درهوا خرِ مراد می‌راند و مشت و لگد می‌پراند. ولی حالا که مورد عجیب مرتضوی با به زندان افتادنش، دست‌کم فعلاً، به پایان رسیده است، بد نیست بیت مَثَل‌شده‌ی منسوب به فردوسی را درست به کار ببریم:
چنین است رسم سرای درشت
گهی پشتِ زین و گهی زین به پشت
گفتم این بیت منسوب است به فردوسی. توضیح این‌که این بیت در برخی نسخه‌های معتبرِ شاهنامه نیامده و فقط در برخی نسخه‌ها، در میانه‌ی داستان رستم و سهراب، ثبت شده است. بررسی این موضوع بر عهده‌ی اهلش. فقط بگویم که فردوسی دست‌کم هفده‌جا در شاهنامه از عبارت «چنین است رسمِ…» استفاده می‌کند. یعنی می‌توان گفت یکی از تکیه‌کلام‌های اوست. از این نظر نیز انتساب این بیت به او شایان توجه است.
این ابیات، که برخی هم تکرار شده‌اند، این‌هاست:
چنین است رسم سرای کهن
سرش هیچ پیدا نبینی ز بن
چنین است رسم قضا و قدر
ز بخشش نیابی به کوشش گذر
چنین است رسم سرای جفا
نباید کزو چشم داری وفا
چنین است رسم سرای سپنج
گهی ناز و نوش و گهی درد و رنج
چنین است رسم سرای سپنج
یکی زو تن‌آسان و دیگر به‌رنج
چنین است رسم سرای سپنج
بدان کوش تا دور مانی ز رنج
چنین است رسم سرای سپنج
نمانی در او جاودانه، مرنج
چنین است رسم سرای سپنج
بخواهد که مانی بدو در به رنج
چنین است رسم جهان جهان
که کردار خویش از تو دارد نهان
چنین است رسم جهان جهان
همی راز خویش از تو دارد نهان
چنین است رسم سرای کهن
سکندر شد و ماند ایدر سخن
چنین است رسم سرای فریب
گهی بر فراز و گهی بر نشیب
چنین است رسم سرای فریب
گهی در فراز و گهی در نشیب
چنین است رسم سرای فریب
فرازش بلند و نشیبش نشیب
چنین است رسم سرای بلند
چو آرام یابی بترس از گزند
فردوسی دو بیت تقریباً مشابه هم دارد که مردم آن را هم در ضرب‌المثل‌های عامیانه به‌شکلی دیگر درآورده‌اند. از فردوسی است این دو بیت در دو جای شاهنامه:
چنین است رای سپهر بلند
گهی شاد دارد گهی مستمند
چنین است کار سپهر بلند
گهی شاد دارد گهی مستمند
و آن‌چه مردم ساخته‌اند:
چنین است رسم سرای بلند
گهی دستگیر و گهی مستمند
در این باره در جلد دوم کتاب مزخرفات فارسی بیشتر خواهید خواند؛ به‌خصوص که افزون بر «چنین است رسمِ…» علاقه‌ی فردوسی به آغازیدن بیت با «چنین است…» هم جای درنگ دارد.
چکیده‌ی این یادداشت در ستون «مزخرفات فارسیِ» روزنامه‌ی اعتماد
۴ نظر
این خزعبلات بی معنی چیه دیگه؟؟؟؟
بیت درست این است:
چنین است رسم سرای درشت
گهی پشت بر زین و گه زین به پشت
خزعبلات نیست. نسخه‌های شاهنامه زیاد هستن و تفاوتهایی وجود داره.
من چند جا در رسانه‌های مجازی تاجیکها دیدم نوشتن ؛ گهی پشت به زین و گهی زین به پشت. البته نمیدونم از سایت‌های ما استفاده کردن یا از نسخه‌های خودشون ولی چون با الفبای سیریلیک نوشته بودن ممکنه از روی نسخه‌های موجود در آسیای میانه و حتی روسیه نوشته باشن.
به هر حال این چندگانگی وجود داره و خوبه که در موردش کند و کاو بشه.
گهی پشت برررررر زین، گهی زین به پشت
یا گهی پشت بر زین و گه زین به پشت
پشت به زین دیگه چیه … ینی یه نفر بلد نیست تقطیع هحایی کنه …
درستش اینه گهی زین به پشت و باز هم گهی زین به پشت